سیاه‌ دانه: خواص شگفت‌ انگیز و ملاحظات مصرف

به گزارش بخش اخبار پزشکی زوم تک , سیاه‌ دانه، این دانه کوچک اما پرفایده، قرن‌ هاست در طب سنتی به‌عنوان دارویی طبیعی برای درمان انواع بیماری‌ ها شناخته می‌شود. از تقویت سیستم ایمنی و بهبود گوارش گرفته تا خواص ضد التهابی و آنتی‌ اکسیدانی، سیاه‌دانه طرفداران زیادی در میان علاقه‌ مندان به طب گیاهی دارد. اما مانند هر ماده درمانی دیگر، مصرف آن نیز باید با احتیاط انجام شود. برخی افراد به‌ ویژه بیماران خاص یا زنان باردار ممکن است با عوارض نا خواسته آن روبه‌ رو شوند.

فواید و مضرات سیاه‌ دانه؛ دارویی طبیعی برای همه یا نه‌ چندان بی‌ خطر؟

سیاه دانه، دانه‌ های گیاه گلدار یک‌ ساله‌ای به نام علمی Nigella sativa، قرن‌ ها است که در اشکال گوناگون طب سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در برخی دیدگاه‌ ها به عنوان یکی از مهم‌ ترین گیاهان دارویی در طول تاریخ شناخته می‌شود. این گیاه، بومی مناطقی از آفریقا، هند، آسیا و حوزه‌ مدیترانه است و به جنس Nigella و خانواده‌ آلالگان (Ranunculaceae) تعلق دارد. شهرت اصلی سیاه دانه به دلیل خواص دارویی آن است.

از دیرباز، سیاه دانه در طب سنتی برای درمان طیف وسیعی از بیماری‌ ها به کار رفته است. تیموکینون (Thymoquinone)، ترکیب زیست‌ فعال اصلی موجود در سیاه دانه، عامل بسیاری از خواص درمانی این گیاه تلقی می‌شود. در این متن، به بررسی کاربردهای سنتی سیاه دانه، مزایای تغذیه‌ای آن، عوارض جانبی احتمالی، موارد احتیاط در مصرف و سمیت آن خواهیم پرداخت.

مواد مغذی موجود در سیاه دانه

سیاه دانه حاوی ترکیبات درشت‌ مغذی و ریزمغذی‌ های ضروری برای حفظ سلامت انسان است. از نظر درشت‌ مغذی‌ ها، این دانه‌ ها شامل پروتئین، چربی و کربوهیدرات هستند. همچنین، سیاه دانه منبع خوبی از فیبر غذایی و اسیدهای آمینه‌ مختلف از جمله:

گلوتامات
آرژینین
سیستئین
متیونین

است. ریزمغذی‌ های مهم (ویتامین‌ ها و مواد معدنی) موجود در دانه‌ های سیاه دانه عبارتند از:

آهن (Fe)
مس (Cu)
روی (Zn)
فسفر (P)
کلسیم (Ca)
تیامین (ویتامین B1​)
نیاسین (ویتامین B3​)
پیریدوکسین (ویتامین B6​)
اسید فولیک (ویتامین B9​)

علاوه بر این مواد مغذی، صدها ترکیب گیاهی دیگر نیز در سیاه دانه شناسایی شده‌اند که ممکن است فوایدی برای سلامتی داشته باشند. برخی از این ترکیبات عبارتند از:

آلکالوئیدها
ساپونین‌ ها
استرول‌ های گیاهی
اسانس‌ های روغنی
تیموکینون

وجود این ترکیبات متنوع و مواد مغذی ارزشمند احتمالاً دلیل استفاده‌ طولانی‌ مدت از سیاه دانه در طب سنتی برای هزاران سال بوده است.

کاربردهای سنتی سیاه دانه

سیاه دانه گیاهی پرطرفدار در بسیاری از شاخه‌ های طب سنتی، از جمله طب سنتی چینی و هندی، به شمار می‌رود. در این سیستم‌ های درمانی، هم از دانه‌ سیاه دانه و هم از روغن آن به طور معمول برای درمان طیف وسیعی از بیماری‌ ها استفاده می‌شود.

به طور سنتی، سیاه دانه برای درمان موارد زیر به کار رفته است:

برونشیت
آسم
اسهال
اختلالات پوستی
بیماری‌ های کبد
مشکلات گوارشی
اشتهای ضعیف
انگل‌های روده‌ای
کم بودن شیر مادر

همچنین، اعتقاد بر این است که سیاه دانه از سیستم ایمنی بدن حمایت کرده و از کبد، کلیه‌ ها و دستگاه گوارش محافظت می‌کند. مطالعات گوناگون نشان داده‌اند که سیاه دانه دارای خواص دیگری نیز می‌باشد، از جمله:

دیورتیک (ادرارآور و کاهش‌دهنده‌ی تجمع مایعات)
ضد فشار خون
ضد دیابت
ضد سرطان
ضد میکروب
ضد درد
ضد التهاب
آنتی‌اکسیدان (محافظت در برابر مولکول‌ های مضر به نام رادیکال‌ های آزاد)

شایان ذکر است که بیشتر مطالعات انجام شده در این زمینه، در محیط آزمایشگاهی بوده و مطالعات انسانی محدودی صورت گرفته است. بنابراین، شواهد علمی کافی برای تأیید تمامی کاربردهای سنتی سیاه دانه در دسترس نیست.

آنچه پژوهش‌ ها می‌گویند

تاکنون، کارآزمایی‌ های نسبتاً زیادی بر روی سیاه دانه و تأثیرات احتمالی آن بر بیماری‌ های مختلف انجام شده است. لازم به توجه است که برخی از این مطالعات نتایج متناقضی در مورد میزان اثربخشی سیاه دانه ارائه داده‌اند، بنابراین در مورد مصرف سیاه دانه برای درمان مشکلات سلامتی باید با احتیاط عمل کرد. همچنین، باید به خاطر داشت که مکمل‌ های غذایی هرگز نباید جایگزین مراقبت‌ های پزشکی استاندارد شوند. در ادامه، به بررسی دقیق‌ تر برخی از پژوهش‌ها در مورد تأثیر سیاه دانه بر مشکلات سلامتی و بیماری‌ های مختلف می‌پردازیم.

ممکن است قند خون را بهبود بخشد

ترکیبات موجود در سیاه دانه ممکن است به افراد مبتلا به دیابت نوع دو کمک کند تا سطح قند خون خود را کاهش دهند. کارآزمایی‌ های بالینی متعددی پتانسیل سیاه دانه را به عنوان یک درمان مکمل برای دیابت نشان داده‌اند. یک مرور سیستماتیک از ۱۳ کارآزمایی بالینی، بهبودهایی را در کنترل قند خون نشان داد. برخی از این کارآزمایی‌ ها همچنین نشان داده‌اند که سیاه دانه می‌تواند حساسیت به انسولین را بهبود بخشد.

ممکن است به پیشگیری از دیابت کمک کند

مطالعه‌ای به مقایسه‌ اثرات سیاه دانه با متفورمین (یک داروی رایج برای دیابت) و تغییرات در سبک زندگی پرداخت تا مشخص شود کدام مداخله برای افراد مبتلا به پیش‌ دیابت (سطح قند خون بالا اما نه به اندازه‌ای که دیابت تشخیص داده شود) مؤثرتر است. نتایج این مطالعه نشان داد که سیاه دانه از نظر شاخص‌ های اندازه‌گیری بدن (مانند وزن و شاخص توده‌ بدنی) و کنترل قند خون، نتایجی مشابه متفورمین به دست آورد. همچنین، این گیاه توانست نتایج آزمایش‌ های مربوط به چربی خون و التهاب را در افراد مبتلا به پیش‌ دیابت بهبود بخشد.

با وجود این نتایج امیدوارکننده، برخی از محققان معتقدند که به آزمایش‌ های انسانی گسترده‌ تری نیاز است. هنوز اطلاعات کافی در مورد دوز بهینه و ایمنی سیاه دانه برای بیماران مبتلا به دیابت وجود ندارد.

ممکن است سلامت قلب را ارتقا دهد

تیموکینون و سایر ترکیبات موجود در سیاه دانه با اثرات مفیدی بر سلامت قلب مرتبط بوده‌اند. مطالعات نشان داده‌اند که سیاه دانه ممکن است در مواردی مانند فشار خون بالا، کلسترول خون بالا، تصلب شرایین و آسیب قلبی مفید باشد.

بر اساس یک مطالعه‌ مروری، مصرف سیاه دانه با بهبود فشار خون سیستولیک و دیاستولیک همراه است، که احتمالاً ناشی از اثرات دیورتیک آن می‌باشد. این نتایج هم در افراد سالم و هم در افراد مبتلا به سندرم متابولیک مشاهده شده است. در همین مطالعه‌ مروری، به چندین مطالعه‌ حیوانی اشاره شد که در آن‌ها سیاه دانه سطح چربی خون را بهبود بخشیده بود. به طور خلاصه، سیاه دانه موجب افزایش کلسترول خوب (HDL) و کاهش کلسترول بد (LDL) می‌شود.

در یک مطالعه‌ کوچک و طولانی‌ مدت، مصرف روزانه‌ سیاه دانه به همراه داروهای کاهنده‌ قند خون به مدت یک سال در افراد مبتلا به دیابت مورد بررسی قرار گرفت. در مقایسه با گروه دارونما، افرادی که سیاه دانه را به رژیم درمانی خود اضافه کرده بودند، بهبود قابل توجهی در کلسترول کل و نسبت LDL به HDL تجربه کردند. افزودن سیاه دانه همچنین منجر به بهبود ضربان قلب و فشار خون شد.

اگر به بیماری قلبی مبتلا هستید، قبل از مصرف سیاه دانه با پزشک خود مشورت کنید، زیرا هنوز مطالعات به نتایج قطعی نرسیده‌اند و سیاه دانه نیز مانند سایر گیاهان دارویی ممکن است با برخی داروها تداخل داشته باشد.

ممکن است حافظه و عملکرد شناختی را بهبود بخشد

مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی به ارتباط احتمالی بین سیاه دانه و عملکرد شناختی اشاره می‌کنند. این پژوهش‌ ها نشان داده‌اند که سیاه دانه می‌تواند حافظه و یادآوری را بهبود بخشد. در برخی از کارآزمایی‌ های انسانی کوچک نیز نتایج مشابهی به دست آمده است.

مطالعه‌ای بر روی ۴۰ فرد مسن سالم، مصرف سیاه دانه را با دارونما مقایسه کرد تا ببیند آیا بر حافظه، توجه و شناخت تأثیر دارد یا خیر. گروهی از افراد هر روز دو کپسول ۵۰۰ میلی‌گرمی از سیاه دانه مصرف می‌کردند. طول دوره‌ آزمایش نه هفته بود. در پایان مطالعه، مشخص شد که سیاه دانه تأثیر مثبت قابل توجهی بر حافظه، توجه و شناخت دارد.

کارآزمایی کوچک دیگری مصرف سیاه دانه را در پسران ۱۴ تا ۱۷ ساله آزمایش کرد. در این مطالعه، تعدادی از شرکت‌ کنندگان روزانه ۵۰۰ میلی‌گرم سیاه دانه را به مدت چهار هفته مصرف کردند. نتایج نشان داد که سیاه دانه تأثیر مثبتی بر خلق‌ و خو، اضطراب و شناخت داشت، اما این تفاوت از نظر آماری با گروه دارونما معنی‌دار نبود. بنابراین، برای تعیین دقیق نقش سیاه دانه در حافظه و شناخت، به کارآزمایی‌ های انسانی بزرگ‌ تر و طولانی‌ تری نیاز است.

ممکن است درمان مکملی برای برخی شرایط پوستی باشد

اسانس روغنی سیاه دانه ممکن است به صورت موضعی برای درمان بیماری‌های پوستی مختلف مورد استفاده قرار گیرد. یک مرور سیستماتیک از کارآزمایی‌ های تصادفی کنترل‌شده با دارونما به این نتیجه رسید که سیاه دانه می‌تواند در درمان شرایط زیر مفید باشد:

اگزما
پسوریازیس
ویتیلیگو (پیسی)
آکنه

در بیشتر مطالعاتی که در این مرور گنجانده شده بود، از سیاه دانه به صورت موضعی استفاده شده بود. اگرچه مصرف خوراکی سیاه دانه نیز ممکن است اثرات مثبتی بر این موارد و سایر مشکلات پوستی داشته باشد.

در مطالعه‌ای، اثرات سیاه دانه با بتامتازون (یک نوع استروئید) و اوسرین (نوعی لوسیون مرطوب‌کننده) در تسکین اگزما مقایسه شد. در این مطالعه، شرکت‌کنندگان ۱۸ تا ۶۰ ساله به طور تصادفی یکی از سه درمان را دریافت کردند (دو بار در روز به مدت چهار هفته). نتایج نشان داد که سیاه دانه و بتامتازون اگزما دست را سریع‌ تر از اوسرین بهبود بخشیدند.

مطالعه‌ دیگری اثر سیاه دانه را با روغن ماهی در درمان ویتیلیگو مقایسه کرد. ۵۲ شرکت‌کننده، دو بار در روز عصاره‌ روغنی سیاه دانه یا روغن ماهی را روی ضایعات پوستی خود مالیدند. در پایان کارآزمایی شش ماهه، در نتیجه‌ استفاده از سیاه دانه بهبود بیشتری در اندازه‌ی ضایعات ویتیلیگو مشاهده شد.

ممکن است التهاب را کاهش دهد

التهاب یک فرآیند طبیعی است که می‌تواند در اثر آسیب، عفونت یا بیماری ایجاد شود. ترکیبات موجود در دانه و روغن سیاه دانه ممکن است به کاهش این التهاب کمک کنند.

اثرات سیاه دانه بر التهاب و استرس اکسیداتیو در یک مرور سیستماتیک اخیر مورد ارزیابی قرار گرفت. از ده کارآزمایی بالینی که در این مرور در نظر گرفته شده بودند، این نتیجه حاصل شد که سیاه دانه نشانگرهای التهابی همچون پروتئین واکنشی سی (CRP) و فاکتور نکروز تومور-آلفا (TNF-α) را کاهش داده و قدرت آنتی‌ اکسیدانی را افزایش می‌دهد.

بر اساس برخی مطالعات، سیاه دانه همچنین می‌تواند به عنوان درمان مکمل برای افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی)، که یک بیماری خودایمنی با التهاب مزمن و درد مفاصل است، مفید باشد.

مطالعه‌ کوچکی بر روی ۴۲ فرد مبتلا به آرتریت روماتوئید، روغن سیاه دانه را با دارونما مقایسه کرد. نیمی از شرکت‌کنندگان به مدت هشت هفته، دو بار در روز ۵۰۰ میلی‌گرم روغن سیاه دانه مصرف کردند. نتایج نشان داد که در افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید، سیاه دانه سیتوکین‌ های ضدالتهابی را افزایش و سیتوکین‌ های پیش‌ التهابی را کاهش داد. با این حال، همانطور که در مطالعات مختلف نیز ذکر شده است، برای تأیید بیشتر این مسئله که آیا سیاه دانه التهاب را کاهش می‌دهد، به پژوهش‌ های بیشتری نیاز است.

خواص سیاه دانه برای مردان

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سیاه دانه با دارا بودن ترکیبات آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی، به بهبود کیفیت اسپرم، افزایش تحرک و غلظت آن کمک می‌کند و از این طریق می‌تواند در درمان ناباروری مردان مؤثر باشد. از سوی دیگر، ترکیب تیموکینون موجود در سیاه دانه دارای خواص ضدسرطانی است که می‌تواند در پیشگیری و درمان سرطان پروستات نقش داشته باشد. علاوه‌براین، مصرف منظم سیاه دانه می‌تواند باعث افزایش سطح تستوسترون و بهبود عملکرد جنسی در مردان شود.

خواص سیاه دانه برای زنان

مصرف منظم سیاه دانه به دلیل داشتن ترکیبات فعال مثل تیموکینون که خواص ضدالتهابی و آنتی‌ اکسیدانی قوی دارد، می‌تواند به تعادل هورمون‌ ها کمک کند. این اثر به ویژه برای زنان در دوره‌های مختلف زندگی، مثل قبل از قاعدگی و دوران یائسگی، مفید است. سیاه دانه با کاهش التهاب و تنظیم واکنش‌ های هورمونی بدن می‌تواند علائمی مانند دردهای قاعدگی، نوسانات خلقی، خستگی و گرگرفتگی را کاهش دهد و در بهبود کیفیت خواب و حالت روحی زنان در این دوره‌ ها نقش موثری داشته باشد.

روغن سیاه دانه چه خواصی دارد؟

روغن سیاه دانه سرشار از تیموکینون و آنتی‌اکسیدان‌ ها است. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد روغن سیاه دانه به کاهش التهاب، تقویت سیستم ایمنی، بهبود گوارش، تنظیم قند خون و کنترل دیابت کمک می‌کند. همچنین باعث کاهش کلسترول و فشار خون، بهبود سلامت قلب، شادابی پوست، درمان آکنه و اگزما می‌شود. مصرف آن از ریزش مو جلوگیری کرده و رشد مو را تقویت می‌کند. خواص ضدسرطانی داشته و ممکن است در مهار تومورها مؤثر باشد. روغن سیاه دانه همچنین به تقویت حافظه، کاهش اضطراب و بهبود خواب کمک می‌کند.

روش مصرف سیاه دانه

فراورده‌های مختلفی با استفاده از سیاه دانه تهیه می‌شود. روش‌ های رایج مصرف این فراورده‌ها به شرح زیر است:

دانه کامل: دانه‌ کامل سیاه دانه را می‌توان روزانه ۱ تا ۲ قاشق چای‌ خوری مصرف کرد. بهتر است دانه‌ها را کمی بکوبید یا به شکل درشت آسیاب کنید تا جذب مواد مؤثر آن افزایش یابد. می‌توان آن را به صورت خام بلعید، با عسل مخلوط کرد یا روی سالاد، ماست و غذا پاشید. برای گوارش بهتر، مصرف آن با معده‌ نیمه‌خالی یا بعد از غذا توصیه می‌شود. مصرف مداوم باعث تقویت ایمنی، بهبود گوارش، کاهش قند و التهاب می‌شود. در دوران بارداری یا بیماری خاص، مشورت با پزشک را فراموش نکنید.
روغن سیاه دانه: روغن سیاه دانه را می‌توان روزانه ۱ تا ۲ قاشق چای‌ خوری به صورت ناشتا یا قبل از خواب مصرف کرد. برای شروع، نصف قاشق چای‌ خوری توصیه می‌شود و در صورت تحمل به مقدار کامل افزایش می‌یابد. می‌توان آن را مستقیماً خورد یا با عسل، آب گرم یا داخل غذا ترکیب کرد. در صورت مصرف دارو یا بارداری، مشورت با پزشک ضروری است.
استفاده‌ی موضعی برای پوست و مو: روغن سیاه دانه روی پوست یا سر برای درمان آکنه، اگزما یا تقویت مو استفاده می‌شود. روغن را مستقیماً روی ناحیه‌ مورد نظر ماساژ دهید. قبل از استفاده‌  گسترده، تست حساسیت روی بخش کوچکی از پوست انجام دهید.
دم‌ نوش: برای تهیه‌ی دمنوش سیاه دانه، یک قاشق چای‌ خوری سیاه دانه را کمی بکوبید و داخل لیوان بریزید، سپس یک لیوان آب جوش روی آن بریزید و درب آن را بپوشانید تا ۱۰ تا ۱۵ دقیقه دم بکشد. پس از دم کشیدن، آن را صاف کرده و در صورت تمایل با عسل یا چند قطره آب لیمو میل کنید. دمنوش سیاه دانه را می‌توان روزی یک تا دو بار، ترجیحاً صبح ناشتا یا شب قبل از خواب مصرف کرد. مصرف منظم آن به تقویت سیستم ایمنی، بهبود گوارش، کاهش قند و فشار خون و آرامش اعصاب کمک می‌کند. در دوران بارداری یا هنگام مصرف داروهای خاص باید با پزشک مشورت شود. بهتر است مصرف از مقادیر کم شروع شود و در صورت تحمل، ادامه یابد.

عوارض جانبی سیاه دانه چیست؟

مصرف سیاه دانه به طور کلی برای بیشتر افراد بی‌خطر تلقی می‌شود. مطالعات مختلفی که بر روی این گیاه انجام شده است، به عوارض جانبی و ایمنی کلی آن توجه داشته‌اند و در این مطالعات، عوارض جانبی بسیار کمی از مصرف سیاه دانه گزارش شده است. عوارض جانبی احتمالی مصرف سیاه دانه شامل موارد زیر می‌شود:

تهوع
نفخ
هیپوگلیسمی (افت سطح قند خون)
تحریکات پوستی
یبوست
گرفتگی شکم
سوء هاضمه