دوستی های شگفت انگیز در دنیای سار های والا: همکاری متقابل فراتر از خویشاوندی

به گزارش بخش اخبار علمی زوم تک , دانشمندان به تازگی دریافته‌اند که پرندگان نیز می‌توانند رفتارهای نوع‌ دوستانه از خود نشان دهند. تحقیقات جدید بر روی دسته‌ های سارها نشان می‌دهد که این پرندگان با انجام همکاری‌ های متقابل و رفتارهای ایثارگرانه، به حفظ و بقای نسل خود کمک می‌کنند. این کشف جالب، دیدگاه‌ های پیشین در مورد رفتارهای اجتماعی در دنیای حیوانات را به چالش می‌کشد و نشان می‌دهد که حتی در گونه‌ های به ظاهر ساده نیز می‌توان الگوهای پیچیده‌ای از همکاری و فداکاری را مشاهده کرد.

رفتار ایثارگرانه در آسمان‌ ها!کشف همکاری شگفت‌ انگیز سارها برای بقا

ضرب المثل قدیمی “کبوتر با کبوتر، باز با باز، کند همجنس با همجنس پرواز!” تصویری ساده و آشنا از گردهمایی پرندگان هم نوع را در ذهن ما تداعی می کند. اما یافته های علمی جدید در دنیای پرندگان، به ویژه در مورد گونه ای خاص به نام “سار والا” (Superb Starling)، نشان می دهد که روابط اجتماعی در میان آن ها می تواند بسیار پیچیده تر، عمیق تر و حتی شبیه به دوستی های انسانی باشد. پژوهشی نوین که حاصل دو دهه مطالعه دقیق بر روی این پرندگان در طبیعت آفریقاست، پرده از راز های همکاری متقابل، فداکاری و اعتماد در میان آن ها برداشته است، رفتارهایی که حتی فراتر از روابط خویشاوندی گسترش می یابد و درک ما را از نوع دوستی در طبیعت به چالش می کشد.

تولید مثل مشارکتی: پدیده ای نادر اما شگفت انگیز

در میان گستره وسیع دنیای جانوران، تنها تعداد اندکی از گونه های پرندگان (حدود ۱۰ درصد) و پستانداران (حدود ۵ درصد) به شیوه ای که “تولید مثل مشارکتی یا همکاری محور” نامیده می شود، زاد و ولد می کنند. در این سیستم اجتماعی جالب، برخی از اعضای یک گروه، به جای آنکه خودشان اقدام به جوجه آوری یا به دنیا آوردن فرزند کنند، انرژی و زمان خود را صرف کمک به پرورش فرزندان سایر اعضای گروه، اغلب اعضای غالب یا مسن تر، می نمایند. این کمک ها می تواند شامل غذا دادن به جوجه ها، محافظت از لانه در برابر شکارچیان، یا حتی کمک به ساخت و ترمیم لانه باشد. نکته بسیار جالب توجه و شگفت انگیز این است که این گونه رفتار های کمک رسانی، همیشه و لزوما به خویشاوندان نزدیک محدود نمی شود و گاهی مشاهده می شود که پرندگانی که هیچ گونه ارتباط ژنتیکی نزدیکی با یکدیگر ندارند، نقش یاور و مددکار را برای یکدیگر ایفا می کنند. این فداکاری ظاهری، پرسش های عمیقی را در مورد تکامل رفتار های اجتماعی و نوع دوستی در ذهن زیست شناسان ایجاد کرده است.

سار های والا: نمونه ای برجسته از دوستی و همکاری در طبیعت آفریقا

سار های والا، پرندگانی زیبا با پر های درخشان آبی و نارنجی که در مناطق خشک و نیمه خشک شرق آفریقا زندگی می کنند، از جمله گونه هایی هستند که سیستم تولید مثل مشارکتی پیچیده ای را به نمایش می گذارند. پژوهش های متعدد و طولانی مدت نشان داده اند که در میان این پرندگان، اگر یک فرد در یک فصل تولید مثل، با انجام رفتار هایی مانند کمک فعال در غذا دادن به جوجه های یک جفت دیگر یا مشارکت در دفاع از لانه آن ها در برابر تهدیدات، از آن جفت حمایت کند، به احتمال بسیار زیاد در فصل های بعدی تولید مثل، خودش نیز از همان پرنده یا جفت، کمک های مشابهی دریافت خواهد کرد. این الگوی رفتاری “این دست بده، آن دست بگیر” شالوده اصلی روابط اجتماعی پایدار در این گونه است.

داستین روبنشتاین، زیست شناس برجسته در دانشگاه کلمبیا و یکی از نویسندگان اصلی این پژوهش جدید، توضیح می دهد که شرایط سخت و طاقت فرسای زندگی در اقلیم شرق آفریقا، با خشکسالی های پیاپی، منابع غذایی محدود و فشار بالای شکارچیان، این پرندگان را ناگزیر به در پیش گرفتن این نوع همکاری های پیچیده کرده است. روبنشتاین می گوید: “در چنین محیط دشواری، یک جفت سار والا به تنهایی و بدون کمک دیگران، به سختی از پس بزرگ کردن موفقیت آمیز جوجه های خود بر می آیند. بنابراین، آن ها به شدت به حضور دوستان و یاران کمکی برای تقسیم وظایف و افزایش شانس بقای جوجه هایشان نیاز دارند.” به گفته او، از آنجایی که هر جفت سار والا در هر فصل تولید مثل تنها تعداد محدودی جوجه به دنیا می آورد، گروه نیاز دارد تا برای تضمین بقای خود در دراز مدت و حفظ تنوع ژنتیکی، اعضای تازه ای را از گروه های دیگر یا پرندگان جوان و سرگردان جذب کند. اینجاست که سیستم همکاری و دوستی نقش حیاتی ایفا می کند.

“امروز من به تو کمک می کنم، فردا تو به من”: راز پایداری گروه ها

مشاهدات دقیق و طولانی مدت رفتار شناسان نشان داده است که پرندگان تازه واردی که به یک گروه اجتماعی از سار های والا می پیوندند، اغلب خیلی زود و با کمک سایر اعضا، موفق به تشکیل جفت و تولید مثل می شوند. اما نکته جالب اینجاست که پس از مدتی، این جفت های تازه نفس، جایگاه تولید مثلی خود را به دیگر اعضای گروه که شاید در گذشته به آن ها کمک کرده اند، واگذار می کنند. برای مدت ها، علت این جابجایی و چرخش در چرخه تولید مثل برای دانشمندان مبهم و ناشناخته بود. اما اکنون، با تحلیل داده های گسترده به دست آمده از این پژوهش ۲۰ ساله، مشخص شده است که الگوی رفتاری “من امروز به تو کمک می کنم، فردا تو به من” یا همان “همکاری متقابل”، به طور گسترده ای در میان این پرندگان رایج است و اساس این چرخش ها را تشکیل می دهد.

گروه پژوهشگران دانشگاه کلمبیا در مطالعات پیشین خود نیز به اثبات رسانده بودند که سار های والا که در گروه های اجتماعی بزرگتر زندگی می کنند، از شانس بیشتری برای زنده ماندن در شرایط سخت و همچنین موفقیت در تولید مثل و پرورش جوجه برخوردار هستند. اکنون، به نظر می رسد که همین سیستم پیچیده همکاری دو سویه و روابط دوستانه، عامل اصلی پایداری، انسجام و موفقیت این گروه های اجتماعی است. این همکاری ها نه تنها شانس بقای جوجه ها را افزایش می دهد، بلکه به بقای کل گروه در برابر چالش های محیطی کمک می کند.

مطالعه ای عظیم: دو دهه رصد و تحلیل دقیق

برای دستیابی به این نتایج شگفت انگیز، پژوهشگران تلاشی عظیم و ستودنی را به انجام رسانده اند. آن ها در طول یک دوره بیست ساله، از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۲ میلادی، رفتار بیش از چهارصد لانه متعلق به نه گروه اجتماعی مجزای سار والا را در منطقه ای در کشور کنیا به دقت رصد و ثبت کرده اند. این دوره زمانی طولانی، بیش از چهل فصل تولید مثل این پرندگان را پوشش داده و مجموعه داده ای بی نظیر از تعاملات اجتماعی، رفتار های تولید مثلی و الگو های همکاری را فراهم آورده است. علاوه بر مشاهدات رفتاری، تیم تحقیقاتی از ۱۱۷۵ پرنده مختلف نمونه برداری دی ان ای (DNA) انجام داده اند تا بتوانند روابط خویشاوندی و ساختار ژنتیکی گروه ها را نیز با دقت تحلیل کرده و نقش روابط ژنتیکی را از روابط مبتنی بر همکاری متقابل تفکیک کنند. انتشار نتایج این پژوهش در نشریه علمی بسیار معتبر “نیچر” (Nature)، خود گواهی بر اهمیت و اعتبار یافته های آن است.

فراتر از ژن ها: ظرافت های انتخاب در کمک رسانی

بر اساس یافته های این مطالعه گسترده، سار های والا به صورت کاملا تصادفی و کورکورانه به یکدیگر کمک نمی کنند، بلکه در انتخاب شرکای همکاری خود، الگو های مشخصی را دنبال می کنند. همانطور که انتظار می رود، پرندگانی که در یک لانه به دنیا آمده اند و با یکدیگر هم لانه ای محسوب می شوند، معمولا در کمک رسانی، اولویت را به هم لانه ای های خود و خویشاوندان نزدیکشان می دهند. این رفتار با نظریه “انتخاب خویشاوند” که بیان می کند کمک به بستگان ژنتیکی به بقای ژن های مشترک کمک می کند، همخوانی دارد.

اما نکته بسیار جالب و شگفت انگیز، وجود استثنائات قابل توجه در این الگو است. پژوهشگران مشاهده کردند که در برخی موارد، سار های والا در شرایطی که می توانستند به یکی از خویشاوندان نزدیک خود کمک کنند، ترجیح می دادند این کمک را به پرندگانی اختصاص دهند که هیچ گونه نسبت فامیلی نزدیکی با آن ها نداشتند. این رفتار نشان می دهد که عوامل دیگری فراتر از اشتراک ژنتیکی در تصمیم گیری آن ها برای همکاری نقش دارد.

به نظر می رسد رفتار کمک رسانی سار های والا، نوعی الگوی کاملا شخصی و فردی دارد: هر پرنده یاور معمولا به یک جفت خاص و مشخص کمک می کند و در فصل های بعدی، انتظار دارد که همان زوج، نقش یاور او را در زمان نیاز بر عهده بگیرند. این الگوی همکاری متقابل و دو جانبه، به ویژه در میان اعضایی که از گروه های دیگر به این گروه پیوسته اند و خویشاوندان کمی در گروه جدید دارند، به وضوح دیده شده است.

دوستی، واژه ای مناسب برای توصیف روابط سار ها

داستین روبنشتاین این پیوند های پایدار و متقابل میان سار های والا را به درستی، “دوستی” توصیف می کند. او تاکید دارد که این واژه نه تنها به این دلیل به کار می رود که این روابط ممکن است جنبه های عاطفی داشته باشند، بلکه مهمتر از آن، به این دلیل است که این پیوند ها بر پایه شناخت فردی، تبادل خدمات، ایجاد اعتماد متقابل و داشتن سابقه ای مشترک از همکاری های موفق در گذشته، میان پرندگانی شکل می گیرند که فاقد هرگونه نسبت فامیلی نزدیک هستند. این تعریف از دوستی، بسیار به مفهوم دوستی در میان انسان ها نزدیک است و نشان می دهد که ریشه های چنین رفتار های پیچیده ای ممکن است بسیار عمیق تر از آنچه تصور می کردیم در تاریخ تکاملی حیات وجود داشته باشد. این پرندگان قادرند افراد مختلف گروه را از یکدیگر تشخیص داده، تاریخچه تعاملات خود با آن ها را به خاطر بسپارند و بر اساس آن تصمیمات آینده خود را برای همکاری شکل دهند.

پرسش های بی پاسخ و مسیر آینده پژوهش

با این حال، هنوز همه جنبه های این رفتار های شگفت انگیز روشن نشده است و پرسش های بی پاسخ زیادی باقی مانده است. یکی از مهمترین این معما ها این است: چرا برخی از پرندگان پس از آنکه در یک فصل تولید مثل از دیگران کمک دریافت می کنند، خودشان در آینده و در زمانی که نوبت به جبران می رسد، به یاورشان کمک نمی کنند؟ آیا این یک نوع “خیانت” یا “فرصت طلبی” در دنیای پرندگان است، یا عوامل دیگری مانند تغییر در وضعیت اجتماعی، دسترسی به منابع، یا حتی ویژگی های شخصیتی فردی در این عدم تقابل نقش دارند؟ روبنشتاشتاین و تیم تحقیقاتی اش در تلاش هستند تا با جمع آوری داده های بیشتر و تحلیل های دقیق تر، این معما و سایر جنبه های ناشناخته این سیستم اجتماعی پیچیده را نیز رمزگشایی کنند.

نگاهی نو به نوع دوستی در طبیعت

در بیشتر مطالعاتی که در گذشته در زمینه همکاری میان حیوانات انجام شده است، این رفتار ها عمدتا از دیدگاه نظریه انتخاب خویشاوند و از منظر ژنتیکی بررسی شده اند. بر اساس این دیدگاه، کمک به خویشاوندان به عنوان راهی برای حفظ و انتقال ژن های مشترک به نسل های بعدی توجیه می شود. اما یافته های اخیر در مورد سار های والا و سایر گونه های مشابه، نشان می دهد که همکاری متقابل، حتی میان افرادی که هیچ گونه ارتباط ژنتیکی با یکدیگر ندارند (غریبه ها)، نیز می تواند برای هر دو طرف سودمند باشد و در شرایط خاصی در طول تکامل پدیدار شده و پایدار بماند.

جولیا شرودر، پژوهشگر برجسته بوم شناسی رفتاری در کالج سلطنتی لندن، که خود در این مطالعه نقشی نداشته اما از متخصصان این حوزه است، در مورد اهمیت این یافته ها می گوید: “این یافته ها به ما کمک می کنند تا درک بهتری از توانایی های شناختی پرندگان پیدا کنیم. آیا آن ها واقعا می توانند یکدیگر را به صورت فردی و مجزا تشخیص دهند و آیا واقعا وارد روابط پیچیده رفت و برگشتی و مبتنی بر بده بستان می شوند؟” او تاکید می کند که مطالعه چنین رفتار هایی، سرنخ های بسیار مهمی برای رمزگشایی از ریشه های تکاملی نوع دوستی در طبیعت در اختیار ما قرار می دهد؛ مفهومی که هنوز هم پس از دهه ها تحقیق، از معما های بزرگ و جذاب علم زیست شناسی به شمار می آید. درک اینکه چگونه و چرا موجودات زنده، گاهی به قیمت صرف انرژی و پذیرش خطر، به دیگرانی که با آن ها نسبتی ندارند کمک می کنند، می تواند بینش عمیقی نسبت به قوانین بنیادین حاکم بر جوامع زیستی و حتی جامعه انسانی به ما بدهد.

نتیجه گیری: درس هایی از جامعه کوچک سار ها

مطالعه شگفت انگیز و طولانی مدت بر روی سار های والا، بار دیگر نشان می دهد که دنیای طبیعت سرشار از پیچیدگی ها و روابط اجتماعی شگفت انگیزی است که ما تنها شروع به درک گوشه هایی از آن کرده ایم. این پرندگان کوچک با سیستم اجتماعی مبتنی بر دوستی، اعتماد و همکاری متقابل، درس های بزرگی در مورد بقا، سازگاری و اهمیت روابط اجتماعی پایدار به ما می آموزند. آن ها به ما یادآوری می کنند که مفهوم “دوستی” و فداکاری متقابل، ممکن است ویژگی منحصر به فرد انسان ها نباشد و ریشه های بسیار عمیق تری در تاریخ حیات داشته باشد. این پژوهش ها نه تنها دانش ما را در مورد یک گونه خاص افزایش می دهد، بلکه به ما کمک می کند تا جایگاه خود را در شبکه پیچیده حیات بهتر درک کرده و به اهمیت حفظ تنوع زیستی و اکوسیستم هایی که چنین رفتار های شگفت انگیزی را در خود پرورش می دهند، بیشتر پی ببریم.